Przeniesienie autorskich praw majątkowych do projektu architektonicznego a ich realna ochrona

Stworzony przez projektanta projekt stanowi utwór w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych – dalej: „Ustawa”, który podlega ochronie z tytułu praw autorskich.

Przedmiot umowy o przeniesienie praw autorskich

Zgodnie z art. 41 Ustawy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej: 1) autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy; 2) nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby, chyba że umowa stanowi inaczej. Przepis ten wskazuje, że przenoszenie praw autorskich następuje co do zasady w drodze umowy.

W ramach umowy przeniesieniu podlegają wyłącznie prawa majątkowe do utworu. Nie podlegają przeniesieniu prawa osobiste autora do których zalicza się w szczególności prawo do:

1) autorstwa utworu;

2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;

3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;

4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;

5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Prawa osobiste są nieograniczone w czasie i niepodlegają zrzeczeniu się chroniąc więź twórcy ze stworzonym utworem. Tym samym w umowie nie powinny znaleźć się zapisy przenoszące na nabywcę tego rodzaju prawa, gdyż jako sprzeczne z ustawą nie wywołają skutków prawnych jako nieważne. Projektant skutecznie może jedynie zobowiązać się do niewykonywania wobec określonej osoby lub grupy osób określonego prawa osobistego. Ewentualnie może wyrazić zgodę do wykonywania tego prawa w jego imieniu.

Mając to na uwadze, przedmiotem umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych może być wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Strony umowy określając pola eksploatacji, określają zakres w jakim nabywca będzie mógł swobodnie korzystać z projektu. Tego rodzaju umowa jest równoznaczna z umową sprzedaży i tak jak w przypadku każdej rzeczy np. telefonu następuje zmiana właściciela. Co jest charakterystyczne dla tej umowy to obowiązek oznaczenia pól eksploatacji, w stosunku do których przeniesienie następuje. Pola te wyszczególnione zostały w art. 50 Ustawy.  Umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia. Nieskuteczne są zatem postanowienia na podstawie, których projektant przenosi prawa autorskie majątkowe w zakresie wszystkich pól eksploatacji nieznanych w chwili zawarcia umowy.

Obok praw majątkowych do projektu ważnym jest by przenieść również autorskie prawa zależne. Prawa te są istotne z punktu widzenia korzystania z opracowań utworu, w tym jego przeróbek. Jest to szczególnie istotnie, gdy właściciel planuje np. przebudowę.

Zgodnie z Ustawą osoba, która nabyła część lub całość autorskich praw majątkowych, może wprowadzić do projektu jedynie takie zmiany, które są spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy, by im się sprzeciwić. Jedyny wyjątek stanowi taka zmiana budynku, która nie będzie stanowić ingerencji w projekt architektoniczny. Jeżeli więc projekt obejmował jedynie bryłę budynku i jego podział na kondygnacje, ale już nie podział kondygnacji na poszczególne pomieszczenia, zgoda architekta na przeniesienie ścian działowych nie jest wymagana.

Zgodnie z art. 49 ust. 1 ustawy jeśli w umowie nie określono sposobu korzystania z utworu, powinien on być zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami. O tym, czy zmiana projektu wkracza w autorskie prawa osobiste, powinno decydować to, jak silna jest ta ingerencja, tj. czy prowadzi do oszpecenia dzieła. Podobne stanowisko zajął Krajowy Sąd Dyscyplinarny Izby Architektów w orzeczeniu z 17.04.2008 r. Obwinionemu zarzucono niedopełnienie obowiązku poszanowania dorobku zawodowego innego architekta przez to, że wykonując projekt budowlany remontu elewacji budynku w Warszawie, zawierający istotne zmiany w kolorystyce i wielkości otworów okiennych budynków, nie porozumiał się z autorem projektu pierwotnego. Projekt remontu obejmował ocieplenie elewacji, zmianę wielkości okien połączoną z demontażem istniejącego szkła refleksyjnego, powierzchniowo barwionego na profilach aluminiowych niskokrzemowych, malowanych proszkowo na ciemnoniebiesko, tj. w kolorze szkła. Sąd uznał, że prowadziło to do zasadniczej zmiany wyglądu zewnętrznego. Sąd Dyscyplinarny Izby Architektów nie badał samego zakresu naruszeń praw autorskich, tylko to, czy zachowanie obwinionego wypełniało znamiona przewinienia. W tym kontekście istotne są uwagi końcowe uzasadnienia: „Nie ma wątpliwości, iż zmiana koloru elewacji oraz wielkości otworów okiennych w przypadku przedmiotowego obiektu skutkowała zasadniczą zmianą zewnętrznego wyglądu ww. budynku. Nie bez znaczenia jest również, na co zwrócił uwagę Okręgowy Sąd Dyscyplinarny, iż niniejsze postępowanie dotyczy obiektu o charakterze indywidualnym, mocno wrysowanego w stołeczną architekturę. W tym stanie rzeczy zachodzi uzasadnione podejrzenie, iż faktycznie doszło do naruszenia praw autorskich twórców projektu architektoniczno-budowlanego tego obiektu, a w szczególności prawa do integralności utworu, czyli nienaruszalności jego formy i treści”.

Strony umowy i forma

Poza przedmiotem umowy o przeniesienie praw autorskich majątkowych, nie mniej istotny jest również zakres podmiotowy. Jeśli utwór jest został stworzony przez dwóch lub więcej projektantów, do przeniesienia  praw autorskich majątkowych niezbędne jest zawarcie umowy przez wszystkich projektantów. Wynika to z regulacji kodeksu cywilnego, zgodnie z którym do rozporządzania  rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli.

Co do samej formy umowy, musi być ona zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Oznacza to, że jakiekolwiek inne oświadczenia dotyczące przeniesienia praw autorskich, składane ustnie lub np. za pośrednictwem poczty e-mail nie wywołają skutków prawnych.

Zakres ochrony praw projektanta

Roszczenia, przysługujące projektantowi w celu ochrony praw autorskich do stworzonych projektów zostały określone w art. 78 Ustawy w stosunku do uprawnień osobistych oraz w art. 79 w odniesieniu do praw majątkowych. Na gruncie art. 78 Ustawy osoba, której uprawnienia osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W przypadku dokonania naruszenia, uprawniony może żądać od osoby dokonującej naruszenia, usunięcia jego skutków, np. poprzez złożenie publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie. W sytuacji, gdy naruszenie było zawinione, sąd może przyznać odpowiednią sumę pieniężną w ramach zadośćuczynienia lub zobowiązać sprawcę do wpłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez projektanta cel społeczny.

Art. 79 Prawa autorskiego daje projektantowi, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, uprawnienie do żądania od osoby naruszającej prawo do:

1. zaniechania naruszania
2. usunięcia skutków naruszenia
3. naprawienia wyrządzonej szkody
4. wydania uzyskanych korzyści.

Ponadto uprawniony może domagać się ogłoszenia w prasie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie lub podania do publicznej wiadomości części lub całości orzeczenia sądu. Ingerencja z projekt bez zgody autora projektu może oznaczać naruszenie jego praw osobistych, w tym prawa do nienaruszalności dzieła. Jeżeli takie naruszenie istotnie miało miejsce, autor może domagać się zaprzestania przebudowy/rozbudowy budynku, a w skrajnych przypadkach nawet żądać rozbiórki fragmentów ingerujących w projekt architektoniczny. Twórca może ponadto domagać się pewnej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

W świetle powyższego, przed przystąpieniem do ingerencji w projekt architektoniczny, koniecznym jest w pierwszej kolejności weryfikacja umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych, a w braku zapisów uprawniających do zmiany projektu, uzyskanie zgody projektanta.